(مستحبات و امور پسندیده وضو).
واما سنت ها و مستحبات وضو به شرح زیر می باشد:
1- تسمیه (بسم الله الرحمن الرحیم ) در ابتدای وضو. چون بیهقی با اسناد جیّد و نیکو روایت کرده است که پیامبر (صلی الله علیه و سلم) دست خود را در ظرف آب وضو نهاد و به یاران خود گفت:
«تَوَضَّؤُوْا بِاسمِ اللهِ».
«بنام الله وضو بگیرید».
و در حدیث صحیح آمده است:
«کُلُّ أَمْرٍ ذِى بَالٍ لاَ یُبْدَأُ فِیهِ بِبِسمِ اللهِ فَهُوَ أَجْزَمُ».
«هرکار با اهمیتی که با نام الله شروع نشود آن کار ناقص و برکت آن اندک است».
2- شستن کف دو دست پیش از داخل کردن آنها در ظروف آب وضو. چون این کیفیت و صفت در وضوی پیامبر (صلی الله علیه و سلم) وارد و نقل شده است. و چون در حدیث اوس بن اوس ثقفی (رضی الله عنه) آمده است که گفت: «رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّـهِ (صلی الله علیه و سلم) تَوَضَّأَ فَاسْتَوْکَفَ ثَلاَثاً».
«پیامبر (صلی الله علیه و سلم) را دیدم که وضو می گرفت او سه بار کف دستها را شست».
(امام محمد آن را تخریج کرده است). ودر صحیحین از عثمان بن عفان (رضی الله عنه) روایت شده که:
«فَأَفْرَغَ عَلَى کَفَّیْهِ ثَلاَثَ مِرَارٍ فَغَسَلَهُمَا».
«او سه بار آب بر کف دستان خود ریخت و آنها را شست».
و مثل آن از جماعتی از یاران پیامبر (صلی الله علیه و سلم) به ثبوت رسیده است.
3 و 4- مضمضمه و استنشاق (آب در دهان و بینی گرداندند)، چون پیامبر (صلی الله علیه و سلم) چنین کرده و گفته است: ده چیز از جمله سنن وضو می باشد که مضمضه و استنشاق را از جمل آنها شمرد، (و مسلم آن را روایت کرده است).
برای عمل به سنّت پیامبر (صلی الله علیه و سلم) تقدیم مضمضمه (آب در دهان گرداندن) بر استنشاق (آب در بینی گرداندن) شرط است. برای کسانی که روزه نباشند مبالغه در مضمضه و استنشاق مستحب است. چون پیامبر (صلی الله علیه و سلم) گفت:
«وَبَالِغْ فِى الاِسْتِنْشَاقِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ صَائِمًا».
«در استنشاق مبالغه کن مگر این که روزه باشی».
و اما برای کسی که روزه باشد مبالغه مکروه است.
5- مسح همه سر، چون پیامبر (صلی الله علیه و سلم) چنین کرده است و برای خروج از خلافی که در این رابطه مطرح است، سنّت آنست که از جلو سر آغاز نموده و سپس هر دو دست را تا پس گردن ببرد و به جای آغاز برگرداند. این کیفیت درباره وضوی پیامبر (صلی الله علیه و سلم) و توصیف آن از عبدالله بن زید روایت شده است، که جماعت صحاح آن را تخریج کرده اند.
6- مسح قسمت ظاهری و داخل گوشها با آب جدید و تازه. عبدالله بن زید گفت:
«رَأَیتُ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و سلم) یَتَوَضَّأُ فَأَخَذَ لأِ ُذُنَیْهِ ماءً خِلافَ الماءِ الَّذِی أَخَذَهُ لِرَأسِهِ». (رواه الحاکم والبیهقی).
«پیامبر (صلی الله علیه و سلم) را دیدم وضو می گرفت و برای مسح گوشهایش مجددا دست به آب زد غیر از آبی که برای مسح سر بدان دست زده بود».
چگونگی و کیفیت مسح گوشها بدین شکل است که انگشتان شهادت (مسبحه) را در سوراخ گوشها داخل کرده و داخل آنها بچرخاند و با انگشتان بزرگ و شست (ابهام) قسمت ظاهری گوشها را بمالد و مسح کند.
7- تخلیل اللحیة یا خلال کردن ریش انبوه و پرپشت با انگشتان دست و شستن لابلای موی ریش، ریش انبوه آنست که از خلال موی ریش پوست زیر آن دیده نشود. به روایت از ابن عباس (رضی الله عنه) پیامبر (صلی الله علیه و سلم) هرگاه وضو می گرفت با انگشتان دستش ریش را خلال می کرد، که ابن ماجه آن را روایت کرده است. باز هم به روایت از ابن عباس (رضی الله عنه) آمده که پیامبر (صلی الله علیه و سلم) در وضو با انگشتان ریش را خلال می کرد. (بخاری گفته است این حدیث صحیح ترین روایت است در این باب).
8- خلال کردن و شستن لابلای انگشتان دست و پا. ابن عباس (رضی الله عنه) روایت کرده است که پیامبر (صلی الله علیه و سلم) گفت: «إذَا تَوَضَّأْتَ فَخَلِّلْ أَصَابِعَ یَدَیْکَ وَرِجْلَیْکَ». (رواه ابن ماجه والترمذی).
«هرگاه وضو گرفتی انگشتان دست و پایت را خلال کن».
خلال کردن و شستن لابلای انگشتان پا بدین شکل است: با انگشت کوچک دست چپ از پائین پای راست و انگشت کوچک پای راست شروع کرده و به انگشت کوچک پای چپ خاتمه دهد، و خلال انگشتهای دستان با خلال کردن آنها با همدیگر و داخل کردن انگشتان دست در همدیگر صورت می گیرد.
9- تقدیم اندامهای راست بر چپ در وضو، چون پیامبر (صلی الله علیه و سلم) گفت:
«إِذَا تَوَضَّأْتُمْ، فَابْدَءُوا بِمَیَامِنِکُمْ». (رواه أبوداود وابن ماجه).
«هرگاه وضو گرفتید از طرف راست شروع کنید».
(به روایت ابو داوود و ابن ماجه و تصحیح ابن خزیمه و ابن حبان).
به روایت از عایشه آمده است که:
«کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و سلم) یُحِبُّ التَّیَامُنَ مَا اسْتَطَاعَ فِی طُهُورِهِ وَتَنَعُّلِهِ وَتَرَجُّلِهِ وَ فِی شَأنِهِ کُلِّهِ»
(متفق علیه).
«پیامبر (صلی الله علیه و سلم) همواره ابتدا کردن به طرف راست را دوست می داشت خواه در کفش پوشیدن و شانه کردن مویش و خواه در وضو و غسل و همه کارهایش».
معنی ترجل شانه کردن موی است که از طرف راست شروع می کرد.
10- تکرار کردن شستن اندامهای وضو تا سه مرتبه، چون در حدیث عثمان آمده است که:
«رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و سلم) تَوَضَّأَ ثَلَاثاً» (رواه مسلم).
«پیامبر (صلی الله علیه و سلم) در وضو شستن اندامها را سه بار تکرار می کرد».
در روایتی از ابی داود از عثمان آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و سلم) سه بار سرش را مسح کرد. و در روایتی از ابن ماجه آمده است که علی بن ابیطالب در وضو هر عملی را سه بار انجام داد و گفت: اینست وضوی رسول الله (صلی الله علیه و سلم).
11- سنّت است انجام اعمال وضو پشت سر هم به دنبال هم باشند بلکه تاکید بر آن است، چون پیامبر (صلی الله علیه و سلم) چنین کرده و با این عمل از خلافی که در بین علما وجود دارد رهایی می یابیم. (چون بعضی موالات را واجب می دانند).
و مستحب و پسندیده است که بعد از وضو دستها را نتکاند تا آب آنها بچکد، چون پیامبر (صلی الله علیه و سلم) گفت: «إِذا تَوَضَّأَتُم لَا تَنْفُضُوا أَیْدِیَکُمْ فَإِنَّهَا مَرَاوِحُ الشَّیْطَانِ». (رواه ابن أبی حاتم وغیره).
«هرگاه وضو گرفتید دستتان را نتکانید چون این عمل بادبزن شیطان است».
و چون این عمل به منزله تبری و بیزاری از عبادت (وضو) است، مستحب است بعد از تسمیه این دعای را بیفزاید: «اَلّلهُمَّ اغْفِرلِی ذَنْبِی وَوَسِّع لِی فِی دَارِی وَبَارِکْ لِی فِی رِزقِی».
«خداوندا گناهم را بیامرز، و خانه ام را وسیع گردان، و روزیم را برکت و فزونی بخش».
و انگشتری را که اگر آب به زیرش برسد خلال کند و تکان دهد وإلا در آوردن آن واجب است. و مستحب است که در وضو از بالای صورت و پیشانی و ابتدای سر و در دستها و پاها از نوک انگشتان شروع کند اگر خود آب وضو را بر اندامها می ریخت، و اگرخودش بر دست و پای آب نمی ریخت از آرنجها ابتدا کند و نباید آب وضو از مقدار یک مد (دو رطل عراقی و 18 لیتر فرنگی و یک من) کمتر باشد، و در آب اسراف نکند و بیش از سه بار هیچ اندامی را نشوید، و در اثنای وضو و خلال آن سخن نگوید و با آب بر چهره اش سیلی نزند، و بعد از اتمام وضو بگوید: «أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ».
چون مسلم روایت کرده است که:
«مَن تَوَضَّأَ فَقالَ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إلَهَ إلَّا اللّـَهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، إلَّا فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ الثَّمَانِیَةِ یَدْخُلُ مِنْ أَیِّهَا شَاءَ».
«هرکسی وضو گیرد و بگوید: أَشْهَدُ أَنْ لَا إلَهَ إلَّا اللَّـهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، إلَّا فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ الـْجَنَّةِ الثَّمَانِیَةِ یَدْخُلُ مِنْ أَیِّـهَا شَاءَ». درهای هشتگانه بهشت بر وی گشوده می شود و او از هرکدام بخواهد وارد می گردد». ترمذی بر آن افزوده است:
«اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَاجْعَلْنِی مِنَ الْـمُتَطَهِّرِینَ».
«خداوندا مرا از توبه کنندگان و پشیمان کنندگان از گناهان و از پاکان قرار بده». و حاکم بدان افزوده است: «سُبْحَاَنکَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِکَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ أَسْتَغْفِرُکَ وَأَتُوبُ إِلَیْکَ».
«خداوندا تو منزه و پاک هستی و ترا ستایش و حمد گویم و گواهی می دهم که بجز ذات تو هیچ معبود بحق نیست، و از تو طلب مغفرت می کنم و بسوی تو بر می گردم».
و خواندن دو رکعت نماز بعد از وضو نیز سنّت است. چون پیامبر (صلی الله علیه و سلم) گفت:
«مَا مِن أَحِدٍ یَتَوَضَّأُ، فَیُحْسِنُ الوضوءَ وَیُصَلِّی رَکعَتَینِ یُقْبِلُ بِقَلْبِهِ وَوَجهِهِ عَلَیهِما، إِلَّا وَجَبَتْ لَهُ الْـجَنَّـةُ». (رواه مسلم).
«هرکس به نحو احسن وضو بگیرد سپس دو رکعت نماز بگذارد که با تمام وجود و قلب خود متوجه آن نماز باشد (خشوع و خضوع و حضور قلب داشته باشد) بهشت برای او واجب می گردد).
بدان و آگاه باش اگر کسی در خلال شستن اندامهای وضو، در شستن بعضی شک کند و در اثنای طهارت وضو باشد این برایش به حساب نمی آید، زیرا اصل عدم آن است، و اما شکّ بعد از فراغت از وضو بنا به قول راجح ضرری ندارد، چون شک فراوان است و چون ظاهر آنست که طهارت و وضو به کمال صورت گرفته است.
وضو شرایط و فرایض و سنتّها و مبطلاتی دارد.
شرایط وضو:
شرایطی که وضو بدون آنها صحیح نیست عبارتند از: اسلام (مسلمان بودن)، تمییز و تشخیص و داشتن شعور، پاک بودن آب وضو، نبودن مانع حسی بر اندامهای وضو مانند چرک و کثافتی که مانع رسیدن آب به پوست اندامهای وضو باشد، نبودن مانع شرعی مانند حیض و نفاس (قاعدگی و زایمان) و فرا رسیدن وقت نماز برای کسانی که دارای حالت اضطراری و ضرورت می باشند مانند زن مستحاضه (دائم الحیض) و کسی که ادرار و باد شکم را نگه نمی دارد. چون طهارت و پاکیزگی این قبیل اشخاص طهارت ضرورت و ناچاری است و پیش از فرا رسیدن وقت نماز این ضرورت وجود ندارد.
فرایض وضو شش چیز است:
1- نیت. چون پیامبر (صلی الله علیه و سلم) گفت:
«إِنَّمَا الأَعمَالُ بِاَلنِّیاتِ» (رواه الشیخان).
«پاداش اعمال براساس نیّت و قصد درونی است». شیخین آن را روایت کرده اند. قصد و اراده و نیت وضو به وقت شستن اولین جزء صورت می باشد. مقصود از نیّت، قصد برطرف کردن حدث (بی وضوئی) یا مباح کردن نماز خواندن یا قصد فرض وضو است.
2- شستن صورت و آب بر آن جاری کردن. چون خداوند می فرماید:
(( فاغْسِلُواْ وُجُوهَکُمْ ) (سوره مائده/ 6).
«(بهنگام وضو) صورتهایتان را بشوئید».
طول صورت عبارت است از فاصله بین قسمت بالایی پیشانی (رستنگاه مو) تا قسمت انتهای چانه، و عرض و پهنای آن ما بین دو نرمه گوشها است. واجب است همه صورت و موهای آن جز موهای عراضین (رخسار و بناگوش) شسته شود. اگر موی صورت کم پشت باشد واجب است ظاهر و باطن آن با پوست صورت شسته شود، و اگر موی صورت و ریش پرپشت باشد تنها شستن ظاهر آن واجب است. معیار و میزان خفیف و کم پشت بودن موی صورت آنست که پوست صورت از لابلای آن دیده شود.
3- شستن هر دو دست با مرفق و آرنجها. چون خداوند میگوید:
(öوَأَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ) (سوره مائده/ 6).
«و دستهایتان را تا آرنجها بشوئید».
حرف «إلی» در آیه به معنی «مع» است، یعنی دستها را با آرنجها بشوئید. همان گونه که در آیه (قَالَ مَنْ أَنصَارِی إِلَى اللّهِ) «إلی» به معنی «مع» است، یعنی چه کسی حاضر است که با خداوند مرا یاری کند. و سخن جابر (رضی الله عنه) نیز بر این دلالت می کند که گفت:
«رَأَیْتُ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و سلم) یُدِیرُ الْـمَاءَ عَلَى الْمِرْفَقِ». (رواه دار قطنی والبیهقی).
«من پیامبر (صلی الله علیه و سلم) را دیدم که در وضو آب را بر آرنجها می ریخت و آنها را می شست».
(دار قطنی و بیهقی آن را روایت کرده اند).
و این دو شخص از جابر روایت کرده اند که او آب را روی آرنجها ریخت، و گفت:
«هذَا وُضُوءٌ لا یَقْبَلُ اللهُ الصَّلاةَ إِلَّا بِهِ».
«اینست وضویی که خداوند جز با آن نماز را نمی پذیرد».
مرفق (آرنج) مفصلی است بین ساعد و بازو. واجب است در شستن دستها و آرنجها آب به همه موها و پوست برسد، حتی اگر در زیر ناخنها چرک و کثافت باشد و مانع رسیدن آب به پوست گردد وضوی چنین شخصی صحیح نیست و نمازش باطل است.
4- مسح سر که بر اندک و بسیار آن صادق است. چون در حدیث مغیره آمده است: «أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و سلم) تَوَضَّأَ وَمَسَحَ بِناصِیتَهِ وَعَلی عَمامَتِهِ وَعَلیَ الْـخُفَّیِن».
«پیامبر (صلی الله علیه و سلم) وضو گرفت و بر پیشانیش و بر عمامه اش و بر خفین خود مسح کرد».
(مسلم آن را روایت کرده است).
اگر مسح همه سر فرض می بود، پیامبر (صلی الله علیه و سلم) به مسح پیشانی اکتفا نمی کرد، و چون اگر کسی بر پیشانی و فرق سر یتیم دست کشید صحیح است بگوئیم: او سر یتیم را مسح کرد.
5- شستن پاها تا قوزکها و با قوزکهای پا، چون خداوند می گوید:
(وَأَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَین) (سوره مائده/ 6).
«و پاهای تان را با قوزکهایتان (بشوئید)».
(إلی) در این آیه به معنی (مع) است، و مراد از کعبین دو استخوان برجسته بین ساق و قدم است. در حدیث صحیح آمده است که:
«فَغَسَل رِجْلَهُ الیُمْنی إِلیَ الکَعْبَینِ وَرِجْلَهُ الیُسری کَذَلِکَ».
«پیامبر (صلی الله علیه و سلم) پای راستش را همراه قوزکها سپس پای چپش را همراه قوزکها شست».
و به روایت از نعمان بن بشیر پیامبر (صلی الله علیه و سلم) گفت:
«أَقِیمُوا صُفُوفَکُمْ ثَلَاثًا وَاللّـَهِ لَتُقِیمُنَّ صُفُوفَکُمْ أَوْ لَیُخَالِفَنَّ اللّـَهُ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ قَالَ: فَرَأَیْت الرَّجُلَ یَلْزَقُ مَنْکِبَهُ بِمَنْکِبِ صَاحِبِهِ وَکَعْبَهُ بِکَعْبِهِ». (رواه البخاری وأبوداود).
«صفهای نمازتان را راست و درست کنید، سه بار گفتن. قسم بخداوند یا اینکه صف های تان را راست می سازید و یا اینکه خداوند در دلهای شما مخالفت می اندازد، پس دیدم مردمان ما چنان بهم می پیوستند که شانه به شانه و قوزک پای به قوزک پای همدیگر می چسپاندند». (بخاری و ابوداود آن را روایت کرده است).
6- مراعات ترتیب بین فرایض وضو به ترتیبی که گذشت. اگر بگوئیم که: (و) عطف برای ترتیب است، فرض بودن مراعات ترتیب از آیه وضو استفاده می شود، وإلا از فعل و رفتار پیامبر (صلی الله علیه و سلم) فرض بودن مراعات ترتیب را استفاده می کنیم. و همچنین از گفتارش نیز این را می فهمیم، چون از او (صلی الله علیه و سلم) نقل شده است که به صورت غیر مرتب وضو گرفته باشد و چون او (صلی الله علیه و سلم) بعد از آنکه به همین ترتیب وضو گرفت گفت:
«هَذَا وُضُوءُ لاَ یَقْبَلُ اللَّـهُ الصَّلاَةَ إِلاَّ بِهِ» (رواه البخاری).
«اینست وضوئی که خداوند نماز را نمی پذیرد جز با آن».
(بخاری آن را روایت کرده است).
و چون پیامبر (صلی الله علیه و سلم) گفت: «اِبدَؤُا بِمَا بَدَأَ اللهُ بِهِ». (رواه النسائی بإسناد صحیح).
«در وضو از اندامهائی شروع کنید که خداوند بدان شروع کرده است که با صورت آغاز کرده است».
(نسائی آن را با اسناد صحیح روایت کرده است).
به علاوه خداوند یک اندام مسح را که سر است بین اندامهای شستی ذکر کرده است و بین آنها فاصله انداخته است، و در سخن شیوای عرب فرق وجدائی متجانسین جز به خاطر فائده ای خاص صورت نمی گیرد، و این فائده خاص در این آیه وجوب مراعات ترتیب است، وگذشته از آن این آیه برای بیان وضوی واجب است.
منبع : فقه آسان شافعی
اگر ممکن است خودتان با دلیل توضیح دهید
با دلیل کنطقی از دستور زبان عربی
متشکر